Toàn bộ di sản sân khấu Tuồng không chỉ gắn liền với những giá trị đạo đức truyền thống mà còn thể hiện rõ ràng qua các hình tượng nhân vật bất tử trong các vở diễn. Tuy nhiên, nếu phải nói chính xác, một phần lớn, và có thể là phần lớn hơn, di sản này đã thực sự gắn bó với đạo đức truyền thống, đặc biệt là thông qua các hình tượng nhân vật, nổi bật nhất là những nhân vật mang trong mình phẩm chất đạo đức Trung quân.
Nếu ta đi tìm những giáo huấn trong tuồng cổ, đặc biệt là những dấu vết đậm nét của nó, ta sẽ nhận thấy rằng chủ đề về quân quốc, với hình ảnh các anh hùng xả thân vì sự nghiệp phò vua, diệt nịnh, chính là nơi thể hiện rõ nhất những giá trị đạo đức này. Vậy thì, chúng ta nên lý giải điều này như thế nào?
Đạo Đức Trung Quân và Vai Trò Trong Tuồng
Trong khi đạo đức chung thủy thường được dành nhiều cho phụ nữ trong nghệ thuật chèo, thì đạo đức Trung quân lại được thể hiện nhiều hơn qua các nhân vật nam giới trong tuồng. Những nhân vật này thường là các bậc quân tử, những người tu mi nam tử, là đối tượng giáo dục, và cũng là hiện thân của các khái niệm trong đạo đức học Nho giáo, đặc biệt là trong “Tam cương” và “Ngũ thường”. Trong chế độ phong kiến, chữ “Trung” (trong “trung quân”) không chỉ đơn thuần là một tiêu chuẩn đạo đức mà còn là cách phân định danh phận quý – tiện, là tiêu chuẩn xác định thứ bậc quân tử – tiểu nhân.
Bên cạnh “Trung”, những giá trị đạo đức khác như chữ hiếu, tiết, và nghĩa cũng không thể bị xem nhẹ trong đạo đức học Nho giáo. Trong hệ thống “Tam cương”, ngoài cương “quân – thần” (vua – tôi), còn có cương “phụ – tử”, “phu – phụ” (cha – con, vợ – chồng), cùng với các quan hệ huynh đệ và bằng hữu. Những mối quan hệ này tạo thành nền tảng đạo đức Nho giáo, và cùng với đó, tư tưởng “Tứ đức” đối với bậc tu mi nam tử — Nhân, Lễ, Nghĩa, Trí — được đặt lên hàng đầu. Nếu thêm chữ “Tín”, thì tứ đức kia sẽ trở thành “Ngũ thường”, tức là năm phẩm hạnh căn bản trong Nho giáo.
Tuy nhiên, dù đạo đức Trung quân chỉ là một phần trong hệ thống đạo đức phong kiến, vì sao trong Tuồng cổ Việt Nam, chữ Trung, và cụ thể là đạo đức trung quân, lại được coi là nền tảng, bao trùm và chi phối toàn bộ các phẩm hạnh của những nhân vật anh hùng?
Trung Quân Là Giá Trị Cốt Lõi
Theo GS Hoàng Châu Ký, “chủ đề chung của loại tuồng này (Tuồng đề tài quân quốc, chủ đề chủ yếu của Tuồng vào thời kỳ cực thịnh) chính là phò vua diệt nịnh. Tư tưởng chủ đạo của các vở tuồng là trung quân, với nền tảng đạo đức Nho giáo là hệ tư tưởng được cổ vũ và tôn vinh. Các thuyết “tam cương, ngũ thường” được nêu lên như khuôn mẫu cho cách sống, cho mọi mối quan hệ xã hội. Tuy nhiên, trong đó, tất cả các cương thường khác đều phục tùng vô điều kiện cho cương “quân – thần”, cho hai chữ “trung quân”. Trung quân trở thành yêu cầu tuyệt đối, là yếu tố quyết định trong tư tưởng của mỗi vở tuồng.”
Chính vì thế, trong Tuồng, đạo đức Trung quân không chỉ là một yếu tố đạo đức đơn thuần mà còn là cái gốc, là nền tảng tư tưởng chủ yếu của các vở diễn. Những anh hùng trong các vở tuồng cổ, dù là vua, quan, hay tướng sĩ, đều phải thể hiện lòng trung thành tuyệt đối với đất nước, với vua, và sẵn sàng hy sinh bản thân vì sự nghiệp chính nghĩa. Tất cả những giá trị đạo đức này đã giúp Tuồng trở thành một thể loại sân khấu đặc trưng, mang đậm dấu ấn của đạo đức truyền thống và hệ tư tưởng phong kiến.
Kết Luận
Di sản sân khấu Tuồng, với các hình tượng nhân vật anh hùng trung quân, không chỉ phản ánh những giá trị đạo đức trong nền văn hóa Việt Nam mà còn cho thấy mối liên hệ sâu sắc giữa văn hóa truyền thống và nghệ thuật biểu diễn. Đạo đức Trung quân, dù không phải là tất cả, nhưng lại đóng vai trò vô cùng quan trọng trong việc định hình các giá trị cốt lõi mà Tuồng muốn truyền tải đến khán giả, đồng thời phản ánh tinh thần yêu nước, trung thành và hy sinh vì đại nghĩa trong xã hội phong kiến.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
- Hoàng Châu Ký. Nghệ thuật Tuồng Việt Nam và giá trị đạo đức trong Tuồng Cung Đình. Nhà xuất bản Văn học, 2004.
- Tất Thắng. Nghệ thuật Tuồng nhận thức từ một phía. Nhà xuất bản Văn học, 2006.
- Nguyễn Phan Ngọc. Mỹ học Tuồng đồ. Nhà xuất bản Văn học, 1995.
- Đặng Thai Mai. Nghệ thuật Tuồng và các giá trị đạo đức trong văn hóa Việt Nam. Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, 1999.