Trong lĩnh vực nghệ thuật Tuồng, khái niệm “Tuồng đồ” đã trở nên quen thuộc với nhiều khán giả cũng như giới sân khấu. Nó thường được hiểu là Tuồng hài, Tuồng gây cười, như các vở diễn nổi tiếng như Nghêu – Sò – Ốc – Hến, Trương Đồ Nhục, hay Giáp Kén. Tuy nhiên, về mặt từ nguyên học, nghĩa của từ “đồ” trong tổ hợp từ “Tuồng đồ” vẫn chưa thực sự rõ ràng. Xét từ Hán ngữ, chúng ta có thể tìm thấy nhiều nghĩa khác nhau của từ “đồ”, với ít nhất 12 ý nghĩa khác nhau.
CÁC NGHĨA CỦA “ĐỒ”
Xét từ Hán ngữ thì có tới một tá chữ đồ. Mười (10) chữ ấy là:
- Đồ có nghĩa là vẽ, họa tượng, là bức tranh vẽ như địa đồ cũng có nghĩa là mưu đồ như vở “Tam nữ đồ vương”
- Đồ có nghĩa là bùn bẩn, cũng có nghĩa là lấp hay xóa đi.
- Đồ có nghĩa là mổ, giết. Ta quen gọi người giết lợn, bán thịt là đồ tể
- Đồ có nghĩa là đi, ngoài ra còn có nghĩa là học trò, ta quen gọi đồ đệ là vì thế
- Đồ có nghĩa là đường, ta hay nói tiền đồ tức con đường phía trước
- Đồ có nghĩa là sự ốm đau, ít thấy dùng trong ngôn từ hằng ngày
- Đồ có nghĩa là lúa nếp
- Đồ có nghĩa là một loại rau đắng, một loại cỏ hoa trắng, cũng có nghĩa là độc hại
- Đồ có nghĩa là đường lối, ta hay nói sỹ đồ tức là làm quan
- Đồ có nghĩa là một loại men rượu
Trong số các nghĩa trên, có một nghĩa của “đồ” là học trò (môn đồ, môn đệ) dường như có liên quan mật thiết với “Tuồng”, vì khi kết hợp với chữ “Tuồng”, ta có thể hiểu “Tuồng đồ” là tuồng của thầy, hay tuồng chính, tuồng do các thầy, các nhà bác học viết ra. Giải thích này được GS. Đặng Thai Mai đưa ra, và có thể xem là hợp lý.
CÁC GIẢI THÍCH KHÁC
Ngoài giải thích trên, cũng có một số cách giải thích khác về từ “đồ” trong “Tuồng đồ”. Một trong số đó là “đồ” mang nghĩa là vẽ lại, mạo lại, từ đó tạo ra một nghĩa khác là suy đoán, hư cấu. Khi kết hợp với chữ “Tuồng”, “Tuồng đồ” sẽ mang nghĩa là tuồng vẽ lại các tích cũ hoặc là tuồng không có sự xác thực mà chỉ là sự đoán chừng, tức là một dạng hư cấu sáng tạo. Nếu hiểu theo cách này, ta có thể thấy sự gặp gỡ giữa tư tưởng phương Đông và phương Tây, khi phương Tây phân biệt bi kịch (kịch về sự kiện nhân vật có thật) với hài kịch (kịch do hư cấu sáng tạo).
Một giả thuyết khác lại cho rằng chữ “đồ” có nghĩa là con đường, vậy “Tuồng đồ” có thể hiểu là tuồng dựa theo con đường vạch sẵn mà sáng tác ra. Đây là một ý tưởng do nhà nghiên cứu tuồng Lê Ngọc Cẩu và Nguyễn Phan Ngọc trình bày trong cuốn Mỹ học Tuồng đồ.
Chúng tôi xem xét thì thấy có lẽ giả thuyết của GS. Đặng Thai Mai là có sức thuyết phục hơn cả. Tuy nhiên, hiện nay chưa có đủ lý lẽ để kết luận về ý nghĩa mang tính từ nguyên học của tên gọi Tuồng đồ. Mặc dù vậy, chúng ta có thể hiểu theo cách hiểu thông thương và có tính thói quen của ngôn ngữ: Tuồng đồ là Tuồng hài.
KẾT LUẬN
Dù có nhiều giả thuyết khác nhau về ý nghĩa của tên gọi “Tuồng đồ”, nhưng trong bối cảnh hiện nay, cách hiểu phổ biến và thông thường vẫn là Tuồng hài, tuồng gây cười, những vở diễn mang tính giải trí. Mặc dù vậy, chúng ta vẫn chưa thể kết luận chính xác về ý nghĩa từ nguyên học của tên gọi này, và các giả thuyết vẫn đang chờ đợi sự kiểm chứng và nghiên cứu sâu hơn.
Trong bất kỳ trường hợp nào, việc hiểu “Tuồng đồ” là Tuồng hài sẽ giúp chúng ta hiểu thêm về sự phát triển của nghệ thuật Tuồng, từ những vở diễn mang tính học thuật cho đến những màn biểu diễn nhẹ nhàng, vui nhộn, thu hút đông đảo khán giả.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
- Đặng Thai Mai. Nghệ thuật Tuồng nhận thức từ một phía. Nhà xuất bản Văn học, 2006.
- Hoàng Châu Ký. Sơ khảo lịch sử nghệ thuật Tuồng. Nhà xuất bản Văn học, 1973.
- Lê Ngọc Cẩu. Mỹ học Tuồng đồ. Nhà xuất bản Văn học, 1995.
- Nguyễn Phan Ngọc. Nghệ thuật Tuồng nhận thức từ một phía. Nhà xuất bản Văn học, 2006.